آقابزرگ تهرانی

آقا بُزُرْگِ تِهْرانی، محمدمحسن بن علی بن ‎محمدرضا ‎بن‎ ‎محسن ‎بن علی‎اکبر (11 ربیع‎الاول 1293-13 ذی‎الحجۀ 1389ق /  7 آوریل 1876-20 فوریه 1970م)، فقیه و کتاب‎شناس شیعی امامی. در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانیون این شهر بودند. جدّ‌ بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدولۀ گرجی، نخستین چاپخانۀ ایران را بنیاد نهاده بود.
آقابزرگ تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسۀ دانگی آغاز کرد و در مدرسۀ پامنار و سپس در مدرسۀ فخریه (مروی) ادامه داد. ادبیات عرب را نزد شیخ محمدحسین خراسانی و شیخ محمدباقر معزالدوله، منطق را نزد میرزا محمد قمی، سطوح اصول را نزد سیدعبدالکریم مدرسی، سیدمحمدتقی تنکابنی و شیخ محمدتقی نهاوندی، سطوح فقه را نزد میرزا محمدتقی گرکانی و شیخ‎علی نور ایلکایی آموخت و اندکی ریاضیات نیز نزد میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت. همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت.
وی در 10 جمادی‎الثانی 1315ق / 6 نوامبر 1897م به قصد ادامۀ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا 1329ق / 1910م در این شهر نزد حاج میرزا حسین نوری، شیخ محمدطه نجف، سیدمرتضیٰ کشمیری، حاج میرزا حسین میرزاخلیل، آخوند ملامحمّدکاظم خراسانی، سیداحمد حایری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سیدمحمدکاظم یزدی و شیخ‎الشریعۀ اصفهانی به کسب دانش پرداخت. در 1329ق / 1912م به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‎ترین دایرةالمعارف کتاب‎شناسی شیعی، یعنی الذریعة الی‎تصانیف‎الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و و ضمن ادامۀ کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزا محمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. در 1335ق /  1917م به کاظمین بازگشت، دو سال درآنجا ماند و باز به سامرا رفت. در 1354ق / 1935م به نجف بازگشت و به منظور چاپ الذریعة، چاپخانه‎ای به نام مطبعةالسعادة بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‎های گوناگون مانع کار وی گردید. شیخ جلد نخستین ذریعه را در مطبعة الغریٰ به چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم در نتیجۀ مخالفت دولت عراق 6 ماه به تعویق افتاد.
آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. از بیشتر کتابخانه‎های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‎های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در 62 کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرستهای بسیاری از کتابخانه‎های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.
فراهم شدن دایرةالمعارفی مانند الذریعة، آرزوی بسیاری از دانشمندان شیعی بود. جای خالیِ فهرست آثار نویسندگان شیعی، از مدتها پیش احساس می‎شد. در فهرستهای مشابه از آثار دانشمندان مسلمان که توسط پژوهشگران دیگر مذاهب تدوین می‎گشت، آثار بزرگان شیعه مورد بی‎اعتنایی قرار می‎گرفت، و در همین اواخر جرجی زیدان، ادیب مسیحی عرب، در تاریخ آداب اللغة العربیة، نقش شیعه را در بنای فرهنگ اسلامی بسیار اندک شمرده بود. این امر، بر فقهای شیعه گران افتاد و تنی چند از آنان گرد هم آمدند و 3 تن از ایشان به قصد معرفی دانشمندان این مذهب و آثار آنان و دفع دعوی باطل جرجی زیدان وظایفی برعهده گرفتند. شرح نقش شیعیان در علوم اسلامی به سیدحسن صدر واگذار شد و وی در کتاب تأسیس الشیعة الکرام لفنون‎الاسلام، به این کار پرداخت. شیخ محمدحسین کاشف‎الغطاء در بیان نادرستیها و لغزشهای کتاب جرجی زیدان، نگارشِ المراجعات الریحانیة والنقود والردود را آغاز کرد و آقابزرگ تألیف الذریعه را برعهده گرفت. سیدحسن صدر همچنین برآن بود تا نامهای بزرگان شیعه را در مجموعه‎ای زیر عنوان وفیات الاعلام من الشیعةالکرام گرد آورد، اما تنها به اندکی از این کار، که به 3 سدۀ نخستین تاریخ اسلام مربوط می‎شد توفیق یافت. آقابزرگ دنبالۀ کار وی را گرفت و تدوین دایرةالمعارف رجالی بزرگی را، شامل نامهای عالمان شیعه، از سدۀ 4 تا 14ق / 10 تا 20م آغاز کرد. وی ابتدا برای این مجموعه، عنوان کلی وفیات‎الاعلام بعد غیبةالامام را برگزید و چون در مجلدات مربوط به سدۀ 14ق / 20م ذکر نامهای علمای زنده را نیز مصلحت شمرد، آن عنوان را به طبقات اعلام‎الشیعة تغییر داد.
آقابزرگ از بسیاری از محدثین مذاهب گوناگون اجازۀ نقل حدیث یافته است. از این جمله‎اند: میرزاحسین نوری، سیدمحمدعلی شاه عبدالعظیمی، شیخ علی خاقانی، شیخ محمدصالح آل طعان بحرانی، شیخ موسیٰ کرمانشاهی، سید ابوتراب خوانساری، شیخ علی کاشف‎الغطاء، سیدحسن صدر، شیخ محمدعلی ازهری مالکی (رئیس مدرسان مسجدالحرام)، شیخ عبدالوهاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)، شیخ ابراهیم بن احمدالاحمدی (از فقهای مدینه)، شیخ عبدالقادر طرابلسی (مدرس حرم شریف) و شیخ عبدالرحمن علیش حنفی (مدرس الازهر). در میان بزرگانی که از او اجازۀ نقل گرفته‎اند، این علما شایان ذکرند: حاج‎آقا حسین بروجردی، عبدالحسین شرف‎الدین عاملی، شیخ عبدالحسین امینی، سیدعبدالهادی شیرازی، شیخ محمدرضا آل یاسین، شیخ محمدحسن مظفر، سید هبةالدین شهرستانی، میرزا محمدعلی اردوباری، سید محمدحسین طباطبایی، سیدمحمدصادق بحرالعلوم، سیدشهاب‎الدین مرعشی. آقابزرگ 2 بار ازدواج کرد و دارای 5 پسر و 4 دختر شد. وی پس از یک بیماری طولانی در نجف اشرف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانۀ خود که آن را برای استفادۀ علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.
مهم‌ترین آثار او از این قرار است: 1. الذریعة الی تصانیف‎الشیعة، شامل 26 جلد که جزء نهم آن در 4 مجلد است، و میان سالهای 1357-1397ق /  1938-1977م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است. 2. طبقات اعلام الشیعة، شامل 11 جزء بدین ترتیب: نوابغ‎الرواة فی رابعة المآت، بیروت، دارالکتاب العربی، 1391ق / 1971م؛ النابس فی القرن الخامس، بیروت، دارالکتاب العربی، 1391ق / 1971م؛ الثقاة والعیون فی سادس‎القرون، بیروت، دارالکتاب العربی، 1392ق / 1972م؛ الانوار الساطعة فی المائة السابعة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1392ق / 1972م؛ الحقایق الراهنة فی المائة الثامنة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1392ق /  1972م؛ الضیاءاللامع فی عباقرة القرن‎التاسع، دانشگاه تهران، 1362ش؛ احیاءالداثر فی مآثر اهل القرن العاشر، دانشگاه تهران؛ الروضةالنضرة فی تراجم علماء المائةالحادیة عشرة، (زیر چاپ)؛ الکواکب‎المنتثرة فی‎القرن الثانی بعدالعشرة، (خطی)؛ الکرام‎البررة فی‎القرن‎الثالث بعدالعشرة، نجف، 1373-1377ق / 1954-1958م؛ نقباءالبشر فی‎القرن‎الرابع عشر، نجف، 1373ق، 3. مصفی المقال فی مصنفی علم‎الرجال، تهران، 1337ش؛ 4. المشیخة، نجف، 1356ق /  1938م؛ 5. هدیةالرازی الی المجدد‎الشیرازی، کربلا، 1383ق / 1963م؛ 6. النقداللطیف فی نفی‎التحریف عن‎القرآن الشریف (خطی)؛ 7. توضیح‎الرشاد فی تاریخ حصرالاجتهاد، قم، 1401ق / 1981م؛ 8. تفنید قول‎العوام بقدم‎الکلام (خطی)؛ 9. ذیل‎المشیخة، نجف، 1355ق / 1937م؛ 10. ضیاءالمفازات فی طریق مشایخ‎الاجازات، (خطی)؛ 11. اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی)؛ 12. حیات الشیخ الطوسی نجف، 1376ق / 1956م، (همچنین در مقدمۀ تفسیر‎التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاءالتراث العربی)؛ 13. مستدرک کشف‎الظنون، یا ذیل کشف‎الظنون، تهران، مکتبةالاسلامیة و جعفری تبریزی 1387ق / 1967م.

مآخذ

آقابزرگ، تاریخ حصرالاجتهاد، قم، مطبعةالخیام، 1401ق، صص 55-66؛ همو، الذریعة، 1 /  مقدمه، 129، 308، 2 / 70، 428، 3 / 71، 4 / 216، 383، 5 / 8، 7 / 34، 8 / 86، 87، 10 /  / 26، 27، 51، 11 / 304، 13 / 31، 15 / 127، 128، 130، 146، 202، 18 / 18، 269، 20 / 82، 151، 21 / 5،4، 130، 24 / 1، 115، 271، 278، 315، 25 / 123، 207، 274؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، (القرن الرابع)، بیروت، دارالکتاب العربی، 1971م، مقدمه؛ حکیمی، محمدرضا، شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، صص 3- 28؛ خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بغداد، دارالتعارف، 1965م، 2 / 261-262؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغةالعربیة، قاهرة، دارالهلال، 1957م، 2 / 384؛ عبدالرحیم، محمدعلی، شیخ‎الباحثین آغابزرگ الطهرانی، نجف، 1390ق، جمـ ؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ص 58، 344، 392، 605، 857؛ منزوی، علینقی، «الذریعة و آقابزرگ تهرانی»، آینده، س 6، شم‍ 3-4، 7- 8 (خرداد ـ تیر، مهر ـ آبان، 1359ش)، صص 247-253، 588-596.

کاظم موسوی بجنوردی